Διαβάστε μια μελέτη για τη Μεγάρχη που ίσως εξηγεί κάποια ανεξήγητα...

Διαβάστε κι αυτό. Είναι μια επιστημονική μελέτη που αφορά τη Μεγάρχη και ίσως με αυτή εξηγούνται κάποια ανεξήγητα...

Κρυσταλλικός τρεμολίτης προκαλεί υπεζωκοτικές αποτιτανώσεις αλλά όχι μεσοθηλίωμα σε περιοχή των Τρικάλων

Συγγραφείς: Μ. Κοντούρη, Μ. Βασιλείου, Κ. Σιδέρης, Κ. Μάντα-Σταχούλη, Ι. Μήτσης, Θ. Γκαλέας, Δ. Αρχιμανδρίτη, Γ. Δασκαλόπουλος, Γ. Δαλαβάγκα, Β. Γκαλέα, Σ.Η. Κωνσταντόπουλος, Σ. Κάτσενος, Σ. Μυλωνάς

Λέξεις Κλειδιά:περιβαλλοντική έκθεση, μεσοθηλίωμα, κρυσταλλικός τρεμολίτης, αποτιτανώσεις, πνεύμονας, υπεζωκός

Τη δεκαετία του 1980, όταν ερευνούσαμε τις “ενδημικές αποτιτανώσεις” και την αυξημένη επίπτωση μεσοθηλιώματος στο Μέτσοβο, διαπιστώσαμε οτι υπάρχουν τουλάχιστον 7 περιοχές στην Ελλάδα με παρόμοιο πρόβλημα. Μία από αυτές ήταν η Μεγάρχη Τρικάλων. Είκοσι χρόνια μετά, ενώ οι αποτιτανώσεις είναι συχνές στην περιοχή, δεν έχει διαγνωστεί ούτε μία περίπτωση μεσοθηλιώματος. Αυτό το παράδοξο αποτέλεσε το έναυσμα για την παρούσα μελέτη. Διαπιστώσαμε οτι και στη Μεγάρχη χρησιμοποιούσαν χώμα που περιείχε αμίαντο (τρεμολίτη), αλλά εδώ δεν είχε τη μορφή λεπτών/επιμήκων ινών όπως στο Μέτσοβο αλλά μορφή κρυστάλλων, που έχει πειραματικά αποδειχθεί ανίκανη να προκαλέσει νεοπλασία. Η έρευνα συνεχίστηκε με βρογχοκυψελιδική έκπλυση υγιών κατοίκων της περιοχής με αποτιτανώσεις. Σε όλους ευρέθη άμορφο, μη οργανικό υλικό μέσα και έξω από κυψελιδικά μακροφάγα, ενώ ο αριθμός σωματίων αμιάντου ήταν από μικρός (8-30/100.000 κύτταρα) έως μηδέν. Ορυκτολογική μελέτη του υγρού έδειξε οτι το υλικό αυτό αντιστοιχούσε σε κρυστάλλους τρεμολίτη. Η μελέτη δείχει ότι: i) στην περιοχή Μεγάρχης υπάρχει πράγματι αυξημένη επίπτωση υπεζωκοτικών αποτιτανώσεων αλλά όχι μεσοθηλιώματος, ii) υπεύθυνος για αυτό είναι τρεμολίτης, όπως στο Μέτσοβο, αλλά με τελείως διαφορετικές αεροδυναμικές ιδιότητες που συνεπάγονται τελείως διαφορετικές βιολογικές δράσεις. Έτσι έχει ινοποιό δράση (υπεζωκοτικές πλάκες) αλλά όχι καρκινογόνο (μεσοθηλίωμα), iii) οι περιοχές της Ελλάδος όπου παλαιότερα διαπιστώσαμε “ενδημικές αποτιτανώσεις”, πρέπει να επαναξιολογηθούν, να ανευρεθεί ο αιτιολογικός παράγων με την ελπίδα να απαλλάξουμε τους κατοίκους από την απειλή της “επιδημίας μεσοθηλιώματος” που μπορεί να μην έρθει ποτέ, αν η κατάσταση είναι παρόμοια με αυτή της Μεγάρχης. Πνεύμων 2005, 18(2):204-213.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εικόνα 1. Περιοχές της Ελλάδος με ενδημικές αποτιτανώσεις υπεζωκότα. Οι γκρίζες περιοχές αντιστοιχούν στην οφιολιθική ζώνη της Πίνδου. (1. Μέτσοβο, 2. Δίστρατο, 3. Μεγάρχη Τρικάλων, 4. Μουζάκι Καρδίτσης, 5. Τσακαίοι Ευβοίας, 6. Πέλλα, 7. Σέρρες).

Εικόνα 2. Λεπτομέρεια περιοχών Μετσόβου και Μεγάρχης, όπου φαίνεται ότι τα χωριά Μαλακάσι και Παναγιά, αν και ανήκουν στον Νομό Τρικάλων, βρίσκονται ουσιαστικά μέσα στην περιοχή Μετσόβου.

Παλαιότερη έρευνά μας έχει δείξει οτι παραδοσιακό υλικό βαψίματος που περιείχε τρεμολιθικό αμίαντο (τρεμολίτη) είχε προκαλέσει εκτεταμένες υπεζωκοτικές αποτιτανώσεις και "επιδημική" έκρηξη μεσοθηλιώματος στην περιοχή Μετσόβου.^1-3 Λίγο αργότερα διαπιστώσαμε οτι υπάρχουν και άλλες περιοχές στην Ελλάδα με "ενδημικές υπεζωκοτικές αποτιτανώσεις".⁴ Μία από αυτές ήταν η περιοχή Μεγάρχης Τρικάλων στην οποία οι αποτιτανώσεις δεν συνδυάζοντο με μεσοθηλίωμα. Έκτοτε, ενώ έχουν βρεθεί πολλοί κάτοικοι της περιοχής με αποτιτανώσεις, δεν υπήρξε ούτε ένα περιστατικό μεσοθηλιώματος. Αυτό έρχεται σε εντυπωσιακή αντίθεση με το Μέτσοβο, όπου τα τελευταία 20 χρόνια έχουμε διαγνώσει τουλάχιστον 20 μεσοθηλιώματα.^2,5

Η αντίθεση αυτή προκάλεσε περαιτέρω έρευνα στην περιοχή Μεγάρχης. Κατ'αρχήν αξιολογήθηκαν οι ακτινογραφίες θώρακος που είχαν αποκτηθεί τα τελευταία 20 χρόνια. Στη συνέχεια ερωτήθηκε ο πληθυσμός σχετικά με υλικά βαψίματος κ.α κατά το παρελθόν και ελήφθησαν δείγματα χώματος που εξετάσθηκαν ορυκτολογικά. Τέλος, σε υγιείς κατοίκους της περιοχής με αποτιτανώσεις, έγινε βρογχοκυψελιδική έκπλυση με κύριο στόχο ανεύρεση ινών αμιάντου. Το υλικό της έκπλυσης, εκτός των άλλων, εστάλη και για ορυκτολογική εξέταση.

ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ - ΜΕΘΟΔΟΙ

Στην Εικόνα 1 φαίνονται οι περιοχές της Ελλάδος όπου παλαιότερα είχαμε εντοπίσει "ενδημικές αποτιτανώσεις υπεζωκότα". Ανάμεσά τους (αρ. 3) και η περιοχή της Μεγάρχης (Εικόνα 2). Στην παρούσα μελέτη εξετάσαμε κατοίκους πέντε χωριών όπου παλαιότερα είχαν ανευρεθεί αποτιτανώσεις (Μεγάρχη, Πρόδρομος, Τριγώνα, Παναγιά, Μαλακάσι). Ο πληθυσμός των χωριών και ο αριθμός των ακτινογραφιών θώρακος που εξετάσθηκαν φαίνονται στον Πίνακα 1. Οι ακτινογραφίες ελήφθησαν από τα αρχεία του Νομ. Νοσ. Τρικάλων τα τελευταία 20 χρόνια και αντιστοιχούν οι περισσότερες σε ασθενείς άνω των 70 ετών. Συνεπώς δεν μπορούν να θεωρηθούν αντιπροσωπευτικές ολόκληρου του πληθυσμού, απλώς δίνουν μια αδρή εκτίμηση του μεγέθους του προβλήματος.

Στη συνέχεια έγινε επιτόπια έρευνα στις περιοχές με αποτιτανώσεις και ερωτήθηκαν οι κάτοικοι για χρήση παραδοσιακού υλικού για άσπρισμα και άλλες χρήσεις. Οι απαντήσεις των κατοίκων οδήγησαν σε αναζήτηση χώματος διαφόρων περιοχών που κατά καιρούς είχε χρησιμοποιηθεί ως ασπρόχωμα κ.α. Το συλλεγέν υλικό δόθηκε για ορυκτολογική αξιολόγηση και εξετάστηκε με πετρογραφικές-μικροσκοπικές μεθόδους καθώς και ακτινογραφική ανάλυση προσδιορισμού ορυκτών με τη μέθοδο της περίθλασης ακτίνων Χ (X-Ray Diffraction) όπως περιγράφεται διεθνώς.^6,7

Τέλος, 5 υγιείς κάτοικοι της περιοχής (3 από τη Μεγάρχη, ένας από Πρόδρομο και ένας από Παναγιά) με υπεζωκοτικές αποτιτανώσεις στην ακτινογραφία θώρακος συμφώνησαν να υποβληθούν σε βρογχοσκόπηση στα Τρίκαλα. Το υλικό μεταφέρθηκε την ίδια μέρα στα Ιωάννινα και έγινε βρογχοκυψελιδική έκπλυση (ΒΚΕ), όπως έχουμε περιγράψει παλαιότερα8 κυρίως εις αναζήτηση ινών αμιάντου. Το υγρό της ΒΚΕ εστάλη κατόπιν στην Αθήνα για ορυκτολογικές εξετάσεις και πιο συγκεκριμένα πετρογραφική μικροσκοπική ανάλυση και εξέταση με την ακτινογραφική μέθοδο Power X-Ray diffraction.^6,7

Στατιστική αξιολόγηση

Για τη σύγκριση της επίπτωσης νεοπλασιών μεταξύ διαφόρων περιοχών χρησιμοποιήθηκε η μη παραμετρική στατιστική δοκιμασία χ2.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

1. Αξιολόγηση ακτινογραφιών θώρακος

Ο αριθμός και το ποσοστό ατόμων με αποτιτανώσεις από τα διάφορα χωριά φαίνεται στον Πίνακα 1. Από τη Μεγάρχη, το μεγαλύτερο χωριό της περιοχής είχαμε αρκετές ακτινογραφίες που να επιτρέπουν αρκετά συμπεράσματα. Το ποσοστό των αποτιτανώσεων ήταν περίπου 25%. Το ποσοστό ήταν μεγαλύτερο στο Μαλακάσι αλλά ο αριθμός των ακτινογραφιών ήταν πολύ μικρός. Πέραν των αποτιτανώσεων τα 20 τελευταία χρόνια διαγνώσθηκαν 2 περιπτώσεις κακοήθους μεσοθηλιώματος υπεζωκότα και 39 βρογχογενούς καρκίνου. Και οι δύο ασθενείς με μεσοθηλίωμα είχαν γεννηθεί στο Μαλακάσι και είχαν ήδη αποβιώσει όταν άρχισε η παρούσα μελέτη. Από τους 39 ασθενείς με καρκίνο του πνεύμονα, οι 14 ήταν από το Μαλακάσι, οι 5 από την Παναγιά, οι 4 από την Τριγώνα, 10 από τη Μεγάρχη και 6 από τον Πρόδρομο. Η επίπτωση καρκίνου του πνεύμονα ήταν δηλαδή σημαντικά μεγαλύτερη στο Μαλακάσι από οτι στα άλλα τρία χωριά (27,3/100.000 έναντι 8,4/100.000, p<0,001).

2. Ερωτηματολόγιο έκθεσης

Διαπιστώθηκαν δύο τύποι εκθέσεως σε πιθανό αμιαντούχο υλικό. Στο Μαλακάσι και την Παναγιά οι κάτοικοι είχαν χρησιμοποιήσει είτε το ίδιο υλικό με το γειτονικό Μέτσοβο ("λούτο") είτε παρόμοιο υλικό από την περιοχή τους. Όπως στο Μέτσοβο, το αμιαντούχο αυτό υλικό χρησιμοποιείτο από όλους μέχρι το 1955-60 και έκτοτε εγκατελήφθη βαθμιαία, ουσιαστικά δε δεν χρησιμοποιείτο μετά το 1960-70.³

Αντίθετα στην Τριγώνα, τη Μεγάρχη και τον Πρόδρομο, οι κάτοικοι χρησιμοποιούσαν υλικό από το χώμα κοντά σε γειτονικά ποτάμια για άσπρισμα και άλλες οικιακές χρήσεις (μαγείρεμα, τοπικές αλοιφές δέρματος, κ.α.). Η χρήση αυτή σταμάτησε ξαφνικά το 1955 όταν έγινε μεγάλος σεισμός στην περιοχή, κατεστράφη σχεδόν το σύνολο των σπιτιών των τριών αυτών χωριών, τα οποία ανοικοδομήθηκαν και το παραδοσιακό υλικό δεν χρησιμοποιήθηκε στα νέα σπίτια.

3. Γεωλογική ανάλυση χώματος

Δείγμα Α (Βιτουμά Μεγάρχης). Η πετρογραφική-μικροσκοπική εξέταση των δειγμάτων απέδειξε οτι το υλικό τους αποτελείται από εξαιρετικά μικρούς κρυστάλλους με αποστρογγυλευμένες περατωτικές επιφάνειες μεγίστου μήκους περίπου 0,05mm, ελεύθερους ή σε δευτερογενή συσσωματώματα. Συμπεραίνεται οτι η αποστρογγύλευση είναι αποτέλεσμα περιορισμένης μεταφοράς και τελικά συσσώρευσης του υλικού σε μικρές εμφανίσεις κάτω από συνθήκες τοπικής ιζηματογένεσης (Εικόνα 3Α).

Δείγμα Β (Καλονέρι, πλησίον Μεγάρχης): Μέσα σε σερπεντιωμένο περιδοτίτη εντοπίζονται

Εικόνα 3. Πετρογραφικές-μικροσκοπικές εξετάσεις από χώματα της περιοχής. Α. Χώμα από περιοχή Βιτουμά Μεγάρχης. Το υλικό αποτελείται από εξαιρετικά μικρούς κρυστάλλους με αποστρογγυλευμένες περατωτικές επιφάνειες μεγίστου μήκους 0,05mm ελεύθερους ή σε δευτερογενή συσσωματώματα. Β. Χώμα από περιοχή Καλονερίου Μεγάρχης (τοποθεσία "Ξανθή"). Προσδιορίζονται μικροί αμφιβολικοί επιμήκεις κρύσταλλοι με αποστρογγυλευμένα άκρα ή συσσωματώματα κρυστάλλων της ιδίας ορυκτολογικής σύστασης. Ο κοκκιομετρικός προσδιορισμός του γεωμόρφου υλικού αποδεικνύει οτι το μέγιστο μέγεθος των κοκκίων κυμαίνεται περί τα 0,10mm.

φακοειδείς εμφανίσεις αμιαντικού υλικού αποικοδομημένου, με κρυστάλλους τρεμολίτη-ακτινολίτη. Το αμφιβολικής σύστασης αμιαντικό υλικό που είχε υποστεί φυσική αποσάθρωση κατακερματίζεται ή και κονιοποιείται σε γεώμορφο υλικό. Σε μικροσκοπική έρευνα προσδιορίζονται μικροί αμφιβολικοί επιμήκεις κρύσταλλοι με αποστρογγυλευμένα άκρα ή συσσωματώματα κρυστάλλων της ίδιας ορυκτολογικής σύστασης. Ο κοκκιομετρικός προσδιορισμός του γεώμορφου υλικού αποδεικνύει οτι το μέγιστο μέγεθος των κοκκίων κυμαίνεται στα 0,10mm (Εικόνα 3Β). Ακτινογραφική ανάλυση του υλικού με μέθοδο περίθλασης ακτίνων Χ (X-Ray Diffraction)δείχνει κατ'υπεροχήν τρεμολίτη (Εικόνα 4).

4. Βρογχοσκόπηση, βρογχοκυψελιδική έκπλυση (ΒΚΕ)

α) Η ΒΚΕ του ατόμου από την Παναγιά ήταν πανομοιότυπη αυτών που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε σε κατοίκους Μετσόβου με αποτιτανώσεις χωρίς μεσοθηλίωμα. Υπήρχαν δηλαδή πολυάριθμα σωμάτια αμιάντου και λεμφοκυτταρική κυψελιδίτιδα. Ενδεικτικά μετρήθηκαν 102 σωμάτια σε περίπου 100.000 κύτταρα. Τα μακροφάγα ήταν μεσαίου και μεγάλου μεγέθους με ανώμαλο σχήμα και πολλές λεπτές αποφυάδες, ενδεικτικά ενεργοποίησης, τουλάχιστον μορφολογικά. Υπολείμματα σωματίων αμιάντου υπήρχαν σε πολλά μακροφάγα και εν μέσω κυτταρικών ρακών (Εικ. 5).

β) Η ΒΚΕ των τεσσάρων άλλων ατόμων της περιοχής (Μεγάρχη, Πρόδρομος) ανέδειξε στο ένα 30 σωμάτια αμιάντου/100.000 κύτταρα, στο δεύτερο 8 και στα άλλα δύο κανένα. Αντίθετα, το πεδίο ήταν γεμάτο με άμορφο, ανόργανο υλικό τόσο μέσα στα κυψελιδικά μακροφάγα, όσο και στο εξωκυττάριο χώρο. Η υφή και το χρώμα του αμόρφου υλικού ήταν ίδια με εκείνα των σωματίων αμιάντου. Δεν υπήρχε λεμφοκυτταρική κυψελιδίτιδα, ενώ τα μακροφάγα δεν είχαν μορφολογικά χαρακτηριστικά ενεργοποίησης (Εικόνα 6).

Εικόνα 4. Ακτινογραφική ανάλυση με τη μέθοδο προσδιορισμού ορυκτών με περίθλαση ακτίνων Χ (XR.D) δειγματοληπτικού υλικού από την περιοχή Καλονερίου Μεγάρχης (τοποθεσία "Ξανθή"). Δείχνει καθ'υπεροχήν τρεμολίτη είδος αμιάντου της ομάδας των αμφιβόλων.

Εικόνα 5. Βρογχοκυψελική έκπλυση από κάτοικο Παναγιάς. Παρατηρείται σωμάτιο αμιάντου (ΑΒ) και λεμφοκυτταρική κυψελιδίτιδα.

5. Γεωλογική εκτίμηση υλικού βρογχοκυψελιδικής έκπλυσης

Η πετρογραφική-μικροσκοπική εξέταση των δειγμάτων των αναφερομένων περιοχών, σε συνδυασμό με την εκτίμηση ακτινογραφικών δεδομένων της μεθόδου PXRD (Power X-Ray Diffraction), απέδειξε οτι το γεωλογικό υλικό αποτελείται από μικρούς επιμήκεις κρυστάλλους με αποστρογγυλευμένα περατωτικά στοιχεία και επιφάνειες μεγίστου μήκους 0,05mm, ελεύθερους αλλά και σε δευτερογενή συσσωματώματα (Εικόνα 7). Οι αμιαντόμορφοι κρύσταλλοι ανήκουν στην ομάδα των αμφιβόλων των ινοπυριτικών (chain silicates) ορυκτών και ειδικότερα είναι μέλη της σειράς τρεμολίτης-ακτινολίτης. Τα ορυκτά αυτά παρουσιάζονται συνήθως σε βελονοειδείς έως ινώδεις κρυστάλλους με τέλειο σχισμό και οι πιο ινώδεις ποικιλίες τους παρουσιάζονται σαν αμιαντόμορφος ακτινολίτης-τρεμολίτης. Οι αποστρογγυλευμένες επιφάνειες των εξεταζομένων δειγμάτων από τις προαναφερόμενες περιοχές είναι αποτέλεσμα αποσάθρωσης του αρχικού αμιαντοφόρου πετρώματος. Το μέγεθος των κρυστάλλων τους κατατάσσει στην ομάδα 9 της κατάταξης των αμιάντων.⁷ Η γεωλογική εκτίμηση είναι οτι πρόκειται για μεταφορά και συσσώρευση του αρχικού αποσαθρωμένου υλικού κάτω από συνθήκες τοπικής ιζηματογένεσης. Οι αποσαθρωμένοι αμιαντόμορφοι φακοί απαντούν εντός των σερπεντινιωμένων υπερβασικών πετρωμάτων του οφιολιθικού συμπλέγματος της Πίνδου.

ΣΥΖΗΤΗΣΗ

Η μελέτη αυτή δείχνει οτι σε μία από τις περιοχές όπου παλαιότερα είχαμε διαπιστώσει

Εικόνα 6. Βρογχοκυψελική έκπλυση από κάτοικο Μεγάρχης (6Α) και Προδρόμου (6Β). Δεν παρατηρούνται ούτε σωμάτια αμιάντου ούτε λεμφοκυτταρική κυψελιδίτιδα. Αντίθετα το πεδίο είναι γεμάτο από άμορφο, μη οργανικό υλικό μέσα και έξω από τα κυψελιδικά μακροφάγα.

ενδημικές υπεζωκοτικές αποτιτανώσεις⁴ οι αποτιτανώσεις αυτές δεν συνοδεύονται από μεσοθηλίωμα. Αυτό είναι αντίθετο με την κατάσταση στο Μέτσοβο^2,3 καθώς και όλες τις περιοχές μη επαγγελματικής έκθεσης σε τρεμολίτη και εριονίτη της Τουρκίας. Σε όλες αυτές τις περιοχές οι αποτιτανώσεις συνοδεύονται από πολύ μεγάλη επίπτωση μεσοθηλιώματος.^9,10 Γιατί υπάρχει αυτή η διαφορά;

Η πρώτη πιθανή εξήγηση είναι να έχουμε κάνει απλώς λάθος. Δηλαδή να έχουν υπάρξει μεσοθηλιώματα στην περιοχή Μεγάρχης και να μην διαγνώσθησαν. Αυτό δεν φαίνεται πολύ πιθανό. Στο Μέτσοβο, πριν από την έρευνά μας δεν είχαν διαπιστωθεί περιπτώσεις μεσοθηλιώματος, ενώ όπως αποδείξαμε εκ των υστέρων είχαν υπάρξει τουλάχιστον δύο τέτοιες περιπτώσεις. Αυτό δεν κάνει εντύπωση γιατί μέχρι τη δεκαετία του 1970 οι περισσότερες περιπτώσεις μεσοθηλιώματος θεωρούντο ως δευτεροπαθείς κακοήθεις υπεζωκοτικές συλλογές και η σχέση του με τον αμίαντο δεν είχε ξεκαθαριστεί.¹¹ Τα πράγματα έχουν αλλάξει τελείως σήμερα. Η θέση του μεσοθηλιώματος ως πρωτοπαθής νεοπλασία από αμίαντο είναι ξεκάθαρη και ειδικά στην Ελλάδα η σχετική έρευνά μας έχει λάβει επαρκή δημοσιότητα. Ακόμη και αν υπήρξαν αδιάγνωστα περιστατικά η τελική τους φροντίδα θα γινόταν στα Τρίκαλα. Τέλος, δεν πρέπει να ξεχνάμε οτι διαγνώσθηκαν δύο μεσοθηλιώματα στην περιοχή και τα δύο από το Μαλακάσι που αποτελεί ένα "μικρό Μέτσοβο". Συνεπώς η εξήγηση αυτή είναι ελάχιστα πιθανή.

Η δεύτερη πιθανότητα είναι οτι η έρευνά μας έγινε πολύ αργά και η "επιδημία μεσοθηλιώματος" είχε τελειώσει. Στην περιοχή Μετσόβου η επίπτωση μεσοθηλιώματος έχει όντως μειωθεί στο ένα τρίτο της αρχικής και θεωρούμε οτι επιδημία θα ολοκληρωθεί περί το 2010-20,⁵ αφού το αμιαντούχο υλικό εγκαταλήφθηκε ουσιαστικά μεταξύ 1950-70. Στην περιοχή Τρικάλων το τρεμολιθικό υλικό που θεωρούμε ως πηγή έκθεσης εχρη σιμοποιείτο επίσης από σχεδόν όλους τους κατοίκους έως το 1955 όταν έγινε ο σεισμός και το χωριό ανοικοδομήθηκε με νέα υλικά. Η κατάσταση αυτή είναι πολύ παρόμοια με αυτή του Δίστρατου (περιοχή 2 στον χάρτη της Εικ. 1), όπου αμιαντούχο υλικό πανομοιότυπο με αυτό του Μετσόβου έπαψε να χρησιμοποιείται μετά το 1940-45 όταν το χωριό κάηκε κατά τη διάρκεια του πολέμου (Παγκοσμίου και Εμφυλίου). Τα τελευταία 20 χρόνια είχαμε τρία περιστατικά μεσοθηλιώματος από το Δίστρατο. Η φυσική ιστορία της "επιδημίας μεσοθηλιώματος" στα Τρίκαλα, αν είχε υπάρξει ποτέ, θα έπρεπε να βρίσκεται χρονικά μεταξύ Διστράτου και Μετσόβου. Συνεπώς η πιθανότητα να χάσαμε την επιδημία επειδή είχε τελειώσει πριν από το 1980, είναι επίσης πολύ θεωρητική.

Εικόνα 7. Γεωλογική εκτίμηση υλικού βρογχοκυψελιδικής έκπλυσης. Φαίνονται με διάφορες ορυκτολογικές μεθόδους ίνες/κρύσταλλοι τρεμολίτη μεγίστου μήκους 0,05-0,07mm με χαρακτηριστικά αποστρογγυλευμένα άκρα. Οι διάφορες συνθήκες πολωμένης πετρογραφικής μικροσκόπισης φαίνονται στις λεζάντες.

Είναι δυνατόν να μην είδαμε μεσοθηλιώματα επειδή ο πληθυσμός ήταν πολύ μικρός και ο εκτεθείς πληθυσμός ακόμα μικρότερος; Ο πληθυσμός της περιοχής Μεγάρχης είναι περίπου 3.000, δηλαδή λίγο μεγαλύτερος από το μισό του Μετσόβου. Ο πληθυσμός της Μεγάρχης είναι 1244 και το ποσοστό αποτιτανώσεων 24,6% δηλαδή περίπου το ένα τρίτο αυτού των Μετσοβιτών άνω των 70 ετών. Αν θεωρήσουμε τη συχνότητα των αποτιτανώσεων ως αδρό δείκτη έκθεσης και το γεγονός οτι σε 20 χρόνια έχουμε διαγνώσει περισσότερα από 20 μεσοθηλιώματα στο Μέτσοβο θα έπρεπε να είχαμε διαγνώσει τουλάχιστον 4-5 στην περιοχή Μεγάρχης. Επίσης, το Δίστρατο έχει πληθυσμό μόλις 300 άτομα και, όπως αναφέρθηκε έχουμε διαγνώσει από εκεί τρία περιστατικά. Συνεπώς, και αυτή η εξήγηση είναι μάλλον απίθανη.

Είναι δυνατόν στο υλικό ασπρίσματος της Μεγάρχης να υπάρχουν ανάμεσα στον κρυσταλλικό τρεμολίτη και κάποιες μακρές-λεπτές ίνες αμιάντου (τρεμολίτη) όπως υποδεικνύει η ανεύρεση μικρού αριθμού σωματίων αμιάντου στη ΒΚΕ; Είναι γνωστό οτι τα σωμάτια αμιάντου καλύπτουν συνήθως μακρές-λεπτές αμφίβολες ίνες.¹² Είναι επίσης γνωστό οτι σύντομη περιστασιακή ή και χαμηλή έκθεση σε αμίαντο μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα υπεζωκοτικές αποτιτανώσεις._¹³ Ο αριθμός σωματίων αμιάντου στους κατοίκους της περιοχής Μεγάρχης ήταν πολύ μικρός σε σύγκριση με αυτόν του Μετσόβου, όπου συνήθως βρίσκαμε περισσότερα από 100-200 ανά 100.000 κύτταρα. Όμως 30, ακόμα και 8 σωμάτια είναι ενδεικτικά σημαντικής έκθεσης.^14,15 Υπάρχουν όμως και δύο κάτοικοι που δεν είχαν ίχνος σωματίων αμιάντου και στους οποίους δεν μπορούν να ερμηνευθούν οι υπεζωκοτικές αποτιτανώσεις παρά μόνο από την εξήγηση που δίνουμε τελικά.

Η εξήγηση αυτή, η οποία πιστεύουμε οτι καλύπτει όλα μας τα ευρήματα, είναι οτι ο υπεύθυνος παράγων είναι αυτός ο κρυσταλλικός τρεμολίτης που βρέθηκε εν αφθονία στο χώμα και τους πνεύμονες όλων των κατοίκων της περιοχής Μεγάρχης. Κρυσταλλικός ή "coarse fibred" τρεμολίτης (τρεμολίτης σε βραχείες-παχείες ίνες) έχει συνδυαστεί με αποτιτανώσεις αλλά όχι μεσοθηλίωμα σε εργάτες ορυχείων αμιάντου του Quebec στον Καναδά¹⁶ καθώς και σε πειραματόζωα.¹⁷

Η υπόθεσή μας είναι δηλαδή οτι όντως στη Μεγάρχη έχει υπάρξει "επιδημία υπεζωκοτικών αποτιτανώσεων" όπως στο Μέτσοβο, αλλά αντίθετα από το Μέτσοβο, αυτή δεν συνδυάστηκε με επιδημία μεσοθηλιώματος. Ο λόγος είναι οτι οι κάτοικοι της Μεγάρχης είχαν εκτεθεί σε διαφορετική μορφή τρεμολίτη με διαφορετικές αεροδυναμικές ιδιότητες που τον έκαναν ανίκανο να προκαλέσει μεσοθηλίωμα αλλά ικανό να προκαλέσει αποτιτανώσεις.

Ο ένοχος λοιπόν είναι τρεμολίτης. Είναι όμως ίνα; Είναι αμίαντος; Κατά τους Langer και Nolan^18,19ο τρεμολίτης υφίσταται στη φύση σε τρεις διακριτές μορφές (forms or mineral habits): αμίαντος, θραύσματα ινών και μαζικά κρυσταλλικά κοιτάσματα. Δηλαδή θεωρούν μόνο την πρώτη μορφή αμίαντο. Αυτό διότι οι τρεις αυτές μορφές έχουν πολύ διαφορετικές φυσικοχημικές ιδιότητες που τις κάνουν να έχουν τελείως διαφορετικές δράσεις.¹⁸ Οι βιολογικές αυτές δράσεις έχουν μελετηθεί από τον Wagner.¹⁷ Mελετήθηκαν τρεις μορφές τρεμολίτη. Τις δύο τις ονομάζει "flake-like" (σαν νιφάδες) με πολύ μικρή σχέση μήκους/πλάτους όπως ο τρεμολίτης της Μεγάρχης και, όπως αυτός, ευρέθησαν ανίκανες να προκαλέσουν καρκίνο σε ποντίκια. Η τρίτη μορφή αποτελείτο από πολύ μακρές, πολύ λεπτές ίνες, πανομοιότυπες με αυτές του Μετσόβου και ήσαν σαφώς καρκινογόνες. Στη μελέτη δεν αναφέρεται αν κάποια από τις τρεις μορφές προκάλεσε υπεζωκοτικές αποτιτανώσεις.¹⁷

Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, υπεζωκοτικές αποτιτανώσεις χωρίς μεσοθηλίωμα έχουν παρατηρηθεί σε εργάτες αμιάντου στο Quebec, όπου κοιτάσματα με παχείες-βραχείες ίνες τρεμολίτη βρίσκονται διάσπαρτα ανάμεσα σε κοιτάσματα χρυσοτίλη¹⁶. Πιστεύουμε οτι ο "flake-like" τρεμολίτης του J.C. Wagner,¹⁷ ο "coarse-fibred" του F.D. Pooley¹⁶ και τα "μη αμιαντούχα" μαζικά κρυσταλλικά κοιτάσματα των Langer και Nolan^18,19 είναι το ίδιο και το αυτό και οτι ο τρεμολίτης της Μεγάρχης είναι "flake-like" ή "coarse-fibred" ή "μη αμιαντούχο" μαζικό κρυσταλλικό κοίτασμα.

Υπάρχουν δηλαδή πολλά πειραματικά παραδείγματα και ένα παράδειγμα σε ανθρώπους που δείχνουν οτι ο τύπος αυτός τρεμολίτη δεν μπορεί να προκαλέσει νεοπλασία. Πέραν αυτών, υπάρχει μία παρόμοια κατάσταση στη Φιλανδία όπου επαγγελματική έκθεση σε ανθοφυλλίτη (είδος αμιάντου) προκαλεί πολύ συχνά υπεζωκοτικές αποτιτανώσεις αλλά εξαιρετικά σπάνια μεσοθηλίωμα.²⁰ Αυτό σημαίνει οτι υπάρχουν παράγοντες (αμίαντος ή μη αμίαντος, ίνα ή μη ίνα) ικανοί να προκαλέσουν καλοήθεις αλλά όχι κακοήθεις υπεζωκοτικές βλάβες. Όπως παρατήρησε ο E.A. Seaton όταν η εργασία μας παρουσιάστηκε τον Σεπτέμβριο του 2004 στο Συνέδριο της ERS²¹ αυτό είναι αντίθετο με την ισχύουσα θεωρία οτι οι ίνες αμιάντου εισέρχονται στον υπεζωκότα, προκαλούν φλεγμονή και τελικά νεοπλασία. Η ινοποιός και η καρκινογόνος δράση των διαφόρων ινών στον υπεζωκότα δεν συμβαδίζουν πάντοτε και θα ήταν εξαιρετικά ενδιαφέρον να μελετήσουμε ποιες βιολογικές ιδιότητες του αμιάντου προκαλούν τη μία και ποιές την άλλη δράση.

Επίσης υπάρχει ισχυρή πεποίθηση οτι μόνο λεπτές-επιμήκεις ίνες παραμένουν στον πνεύμονα επί έτη ή για πάντα. Οι "κατσαρές" ίνες χρυσοτίλη απομακρύνονται εύκολα²². Θα περίμενε κανείς οτι την ίδια τύχη θα είχαν οι βραχείες-παχείες ίνες (ή κρύσταλλοι;) της Μεγάρχης. Η μελέτη μας δείχνει ακριβώς το αντίθετο. Οι κάτοικοι της περιοχής έχουν σταματήσει να χρησιμοποιούν το υλικό από το 1955, μετά τον σεισμό, αλλά αυτό βρίσκεται ακόμη μέσα στους πνεύμονές τους. Το περίεργο αυτό γεγονός περιμένει επίσης την εξήγησή του, αφού πρώτα μελετηθούν κάτοικοι κάτω των 50 ετών, που γεννήθηκαν δηλαδή μετά τον σεισμό, το 1955, για ύπαρξη αποτιτανώσεων και ινών ή κρυστάλλων τρεμολίτη στους πνεύμονές τους.

Τέλος, στις αρχές της έρευνάς μας για τον "Πνεύμονα Μετσόβου", όταν εντοπίσαμε άλλες περιοχές με ενδημικές αποτιτανώσεις,⁴ είχαμε δημοσιεύσει οτι σε κάποιες από αυτές οι αποτιτανώσεις συνδυάζονται με μεσοθηλίωμα και σε κάποιες όχι. Τώρα πρέπει να συμπληρώσουμε την έρευνα αυτή και να ερευνήσουμε αν υπάρχουν ανάμεσά τους περιοχές όπου η πηγή της έκθεσης είναι ίνα παρόμοια με αυτή της Μεγάρχης, ικανή να προκαλέσει αποτιτανώσεις αλλά όχι μεσοθηλίωμα. Αυτό θα έχει τεράστιο ενδιαφέρον από απόψεως δημοσίας υγείας και θα ανακουφίσει τους κατοίκους των περιοχών αυτών, αφού θα μπορούμε να τους διαβεβαιώσουμε οτι δεν αναμένουμε στο μέλλον επιδημία μεσοθηλιώματος όπως αυτή του Μετσόβου.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦIΑ

1. Constantopoulos SH, Goudevenos JA, Saratzis NA, Langer AE, Selikoff IJ, Moutsopoulos HM. Metsovo Lung: pleural calcifications and restrictive lung function in North-Western Greece; environmental exposure to mineral fiber as etiology. Environ Res 1985; 38(2):319-331.
2. Constantopoulos SH, Malamou-Mitsi V, Goudevenos JA, Papathanasiou MP, Pavlidis NA, Papadimitriou CS. High incidence of malignant pleural mesothelioma in neighbouring villages of Northwest Greece. Respiration 1987; 51: 266-271.
3. Langer AM, Nolan RP, Constantopoulos SH, Moutsopoulos HM. Association of Metsovo Lung and pleural mesothelioma with exposure to tremolite-containing whitewash. Lancet i, 1987; 25:965-967.
4. Constantopoulos SH, Theodoracopoulos P, Dascalopoulos G, Saratzis N, Sideris K. Metsovo Lung outside Metsovo. Chest 1991; 99:1158-61.
5. Sakellariou K, Malamou-Mitsi V, Haritou A, Koumpaniou C, Stachouli C, Dimoliatis ID, Constantopoulos SH. Malignant pleural mesothelioma from non-occupational asbestos exposure in Metsovo (North West Greece); slow end of an epidemic? Εur Resp J 1996; 9:1206-1210.
6. Roggli VL, Sharma A. Analysis of tissue mineral fiber content. In: "Pathology of asbestos-associated diseases" 2nd Edition, VL Roggli, TD Oury, TA Sporn (Eds), Springer 2004; pp. 309-354.
7. Κατερινόπουλος Α, Σταματάκης Μ. Εφαρμοσμένη ορυκτολογία - Πετρολογία. Τα βιομηχανικά ορυκτά και πετρώματα και οι χρήσεις τους. Κεφάλαιο: "Αμίαντος", Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Γεωλογίας, Αθήνα 1995, σελ. 105-116.
8. Constantopoulos SH, Dalavanga YA, Sakellariou K, Goudevenos J, Kotoulas OB. Lymphocytic alveolitis and pleural calcifications in non-occupational asbestos exposure. Protection against neoplasia? Am Rev Resp Dis 1992; 146:1565-1570.
9. Baris YI, Artvinli M, Sahin AA, Bilir N, Kalyoncu F, Sebastien P. Non-occupational asbestos related chest diseases in a small Anatolian village. Br J Ind Med 1988; 45:841-842.
10. Yazicioglu S, Ikayto R, Balci K, Sayli BS, Yorulmaz B. Pleural calcification, pleural mesotheliomas and bronchial cancers caused by tremolite dust. Thorax 1980; 35, 564.
11. McCaughey WTE, Kannerstein M, Churg J. Tumors and pseudotumors of the serosal membranes. ATLAS OF TUMOR PATHOLOGY 2nd SERIES, Fascicle 20, Washinghton DC: Armed Forces Institute of Pathology, 1985.
12. Beattie J. The asbestos body. In: "Inhaled Particles and Vapours", Proc. Intl. Symposium BOHS. Davies, C.N. (Ed), Pergamon Press, Oxford. 1961; p.p. 434-442.
13. Oury TD. Benign asbestos-related pleural disease. In: "Pathology of asbestos-associated diseases" 2nd Edition, V.L. Roggli, T.D. Oury, Th.A. Sporn (Eds), Springer 2004; pp. 169-192.
14. Sporn TA, Butnor KJ, Roggli VL. In: "Pathology of asbestos-associated diseases" 2nd Edition, V.L. Roggli, T.D. Oury, Th.A. Sporn (Eds), Springer 2004; pp. 231-255.
15. Karjalainen A, Anttila A, Mantyla T, Taskinen E, Kyyronen P, Tukianen P. Asbestos bodies in bronchoalveolar lavage fluid in relation to occupational history. Am J Ind Med 1994; 26:645-654.
16. Pooley FD. An examination of the fibrous mineral content of asbestos lung tissue from the Canadian chrysotile mining industry. Environ Res 1976; 12:281-288.
17. Wagner JC, Chamberlain M, Brown RC, Berry G, Pooley GD, Davies R, Griffiths DM. Biological effects of tremolite. Br J Cancer 1982; 45:352-360.
18. Langer AM, Nolan RP, Addison J. Distinguishing between amphibole asbestos fibers and elongate cleavage fragments of their non-asbestos analogues. Mech In Fibre Carcinogenesis 1991; pp: 253-267.
19. Nolan RP, Langer AM, Oechsle GW, Addison J. Association of tremolite habit with biological potential: preliminary report. Mech In Fibre Carcinogenesis, 1991; pp: 231-251.
20. Kiviluoto R, Meuran LO, Hakama M. Pleural plaques and neoplasia in Finland. Ann N Y Acad Sci 1979; 330:31-33.
21. Galeas T, Dalavanga G, Mitsis I, Mylonas S, Manda-Stachouli C, Katsenos S, Archimandriti D, Kontouri M, Galea V, Vassiliou M, Sideris K, Constantopoulos SH. Naturally transformed asbestos fibers appear to have cause pleural calcifications but no mesothelioma in Trikala (Central Greece), ERS Annual Congress, ERJ Proceedings Suppl., 2004; Vol. 23: Abstr No 3012, p. 480S.
22. Roggli VL, Coin P. Mineralogy of asbestos. In: "Pathology of asbestos-associated diseases" 2nd Edition, V.L. Roggli, T.D. Oury, Th.A. Sporn (Eds), Springer 2004; pp. 1-16.